یادداشت دکتر رسولی به مناسبت روز جهانی زبان عربی

دکتر حجت رسولی، استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی؛ به‌مناسبت 18 دسامبر روز جهانی زبان عربی یادداشتی به شرح زیر منتشر کرده است که در ادامه می خوانید:

سهم زبان عربی در تمدن‌سازی

زبان عربی از سوی سازمان ملل متحد به عنوان یکی از 6 زبان رسمی پذیرفته شده است و روز 18 دسامبر از سوی یونسکو به عنوان روز جهانی زبان عربی نام‌گذاری شده است. هم‌اکنون بیش از 400 میلیون نفر به این زبان صحبت می‌کنند و بیش از یک و نیم میلیارد مسلمان زبان عربی را  زبان دینی خود می‌شناسند و عبادات و مناسک خود را به این زبان انجام می‌دهند و به‌واسطه قرآن، کتاب آسمانی  که حلقه پیوند همه مسلمانان است زبان عربی را مقدس و محترم می‌شمارند.  با این همه جایگاه و اهمیت زبان عربی بسیار فراتر از این است. زبان عربی علاوه بر زبان رسمی میلیون‌ها نفر درکشورهای متعدد و زبان دینی مسلمانان، با شاخصه‌های مهمتری نیز شناخته می‌شود، در حقیقت زبان عربی زبان فرهنگ و ادبیاتی است که ریشه در چند قرن پیش از ظهور اسلام دارد و چندین قرن پس از اسلام در شمار غنی‌ترین ادبیات‌های جهان شناخته شده است. زبان عربی، زبان دانش مسلمانان است که در همان چند قرن نخست اسلامی چنان شکوفا شد که تحول علمی عظیمی را درجهان پی‌افکند و زبان معارف دینی ارجمندی است که پیروان  ادیان آسمانی دیگر به رغم همه ابزارهای قدرتی که در اختیار دارند اهمیت و حقانیت آن را نمی‌توانند نادیده بگیرند. زبان عربی زبانی است که زبان‌های دیگر در کنار آن قرنها پویا و متحول شده و در هم عجین گشته اند و سر انجام زبان عربی، زبان تمدنی است بزرگ که قرنها مشعل‌دار پیشرفت و تحول درجهان بوده و تمدنی با فرهنگی غنی که بی‌تردید فرهنگ غرب وام‌دار آن است.

آنچه در اهمیت و جایگاه زبان عربی گفته شد قابل شرح و بسط فراوان است و البته در توضیح آن «مثنوی هفتاد من کاغذ شود»  اما به اجمال می‌توان گفت زبان عربی زبان ادبیات عربی است، ادبیاتی که درظرف زبان عربی آفریده می‌شود و محصول صدها و هزاران نویسنده و شاعر صاحب ذوق پیش از اسلام و پس از اسلام است که آثار و دیوان‌های ادب آنها افزون از شمار است که هر یک به تنهایی گواه بالندگی این ادبیات هستند. چه کسی می‌تواند علاوه بر شاعران دوره جاهلی اهمیت شاعرانی چون کمیت، فرزدق، جریر، اخطل، ابوتمام،  ابونواس، ابوالعتاهیه، بشار، متنبی وبوصیری و شریف رضی و...را نادیده بگیرد شاعرانی که هر یک  جریانی ادبی را درعصر خود و پس از خود رقم زدند.

زبان عربی زبان دانش مسلمانان است، دانشی که نتیجه جریان علمی عظیمی است که بر اثر تعالیم قرآن و تشویق های پیامبر اسلام (ص)  که فرمودند: «اطلبوا العلم ولو بالصین» به راه افتاد و چنان پویا شد که آثار علمی آن قرنها طلایه‌دار دانش در جهان شد. دانشمندان بزرگی چون سیبویه در ادبیات و رازی در شیمی و ابن‌هیثم در نور و خوارزمی در ریاضیات و ابن‌سینا در طب و فلسفه و خیام در ریاضیات و صدها نفر دیگر که در زمینه‌های گوناگون علمی چنان خوش درخشیدند که پرتو دانش آنان جهانی را متحول ساخت.

زبان عربی زبان معارف دینی اسلام است؛ معارفی که در زمینه‌های مختلف چون فلسفه، کلام، فقه، حدیث، عرفان و تصوف ذخایر ارجمندی را به جهان عرضه کرده و با رویکردی علمی و سازگاری با ادیان آسمانی دیگر، زمینه تعامل، رشد و پویایی را در همه زمینه‌های علمی فراهم ساخته است.

زبان عربی زبانی پویا و زنده در کنار زبان‌های زنده دیگر، طی قرنهاست و مصداق بارز «یبین الألسن و لاتبینه الألسن» است. به‌ویژه ارتباط تنگاتنگ میان زبان عربی و زبان فارسی بر کسی پوشیده نیست. تعامل میان این دو زبان طی قرون متمادی به قدری گسترده و فعال بود که  بسیاری از دانشمندان و ادبای جهان اسلام دانستن و نوشتن به این دو زبان را بر خود فرض می‌دانستند. ده‌ها شاعر و نویسنده دو زبانه و آثار ادبی که به دو زبان آفریده‌اند حاصل این تعامل زبانی است. آثار مهمی چون  یتیمة الدهر ثعالبی، دمیتة القصر باخرزی، خریدة القصر و جریدة‌العصر عمادالدین اصفهانی در مجلدات متعدد در شرح زندگانی و آثار شاعران و نویسندگان دو زبانه از سویی  و از دیگر سو  اشعار دو زبانه موسوم به ملمعات، شاهد بارزی بر این ادعاست . آثار علمی نویسندگان و اندیشمندان مسلمان به دو زبان فارسی و عربی مانند دانشنامه علایی ابن‌سینا به فارسی، شفا و قانون و ده‌ها اثر دیگر وی به عربی نشان از اهمیت و ارتباط این دو زبان دارد به طوری که زبان فارسی و عربی را دو بال پرواز نویسندگان و ادبا دانسته‌اند و دو زبان مهم تمدن اسلامی.

و سر انجام زبان عربی زبان تمدنی بزرگ است؛  تمدنی که به دست و همت مسلمانان ساخته شد و بشریت از آن بهره‌مند گشت. تمدن اسلامی که قرن‌ها  با افتخار و بالندگی بر تارک جهان درخشید و زمینه‌ساز پیشرفت‌های محیرالعقول در گذشته و حال گردید. به‌طوری که تمدن غرب در رشد و بالندگی و نقاط قوت خود بی‌تردید وامدار تمدن مسلمانان است. زبان تمدن‌ساز است و در تمدن رشد می‌کند؛  زبان عربی با ویژگی‌ها و استعدادهای والای خود بستری مناسب برای رشد و بالندگی تمدن اسلامی گردید و در این تمدن با پویایی و تعامل با زبان‌های دیگر بالاخص زبان فارسی شکوفا شد. از این روست که زبان تمدن بودن جایگاه بلندی را برای زبان عربی رقم می زند و سهم آن را در تمدن سازی آشکار می‌سازد .

آنچه درباره زبان عربی گفته آمد در برابر جایگاه و اهمیت  زبان عربی اندکی از بسیار است و باید گفت که «کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست که تر کنم سر انگشت و صفحه بشمارم» اما به مصداق سخن مولانا که «آب جیحون را اگر نتوان کشید  هم به‌ قدر تشنگی باید چشید»  و  «ما لایدرک کله لایترک کله»  اشاراتی چند به مناسبت به ساحت پویندگان علم و ادب و دوست‌داران زبان عربی تقدیم شد.