یادداشت دکتر قهرمانی مقبل به مناسبت روز ملی خلیج فارس

دکتر علی اصغر قهرمانی مقبل، مدیرگروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی و رئیس انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی به مناسبت دهم اردیبهشت، روز ملی خلیج فارس یادداشتی به شرح زیر منتشر کرده است که در ادامه می خوانید:

دریای پارس (بحر فارس) به گواهی کهن‌ترین منابع عربی

در منابع متعددی که از دیرباز به زبان عربی نوشته شده است اصطلاح «بحر فارس» و «خلیج فارس» بارها و بارها تکرار شده است. از جملۀ این منابع کهن عربی؛ کتاب‌های جغرافی، تاریخ، تفاسیر قرآن، و کتب ادبی است. بر اساس جستجویی که نگارندۀ این سطور در این منابع انجام داده است قدیم‌ترین موردی که دریای پارس (بحر فارس) در آن به کار رفته کتاب العین است تألیف نابغۀ ایرانی‌الاصل عربی خلیل بن احمد فراهیدی که در سال 170هـ. وفات کرده است. العین نخستین کتاب لغت در زبان عربی است. در این فرهنگ لغت در مادۀ «ج‌ز‌ر» هنگام سخن از «جزیرة العرب» از «بحر فارس» یاد شده است:

«وجزيرة العرب محلتها لأنّ البحرينِ بَحر فارس والحبش ودجلة والفرات قد أحاطت بجزيرة العرب». (العين، ج6، ص 62)

ترجمه: جزیرۀ عرب محل سکونت آنهاست، زیرا دو دریای فارس و حبشه و دجله و فرات جزیرۀ عرب را احاطه کرده است.

البته برخی بر این باورند که اگرچه خلیل بن احمد تألیف العین را آغاز کرده و اصول آن را بنیان نهاده است، ولی پس از او شاگردانش این فرهنگ را تکمیل کرده‌اند و این احتمال می‌رود که این کتاب در سدۀ سوم هجری پایان یافته باشد. از این رو ما منبع دیگری یافتیم که مؤلف آن در سال 211 هـ. وفات کرده کرده است. او عبدالرزاق بن همام صنعانی مؤلف تفسیر القرآن است که از نخستین تفاسیر مکتوب و جامع قرآن به شمار می‌آید. درست است که سال وفات او در سال 211 هـ. اتفاق افتاده ولی او متولد سال 126 هـ. است و به احتمال قریب به یقین او تفسیر خود را در قرن دوم به اتمام رسانده است. از این رو این تفسیر را باید محصول قرن دوم به شمار آورد. او در این تفسیر خود 2 بار از «بحر فارس» یاد کرده که ما به ذکر یکی از آن دو مورد بسنده می‌کنیم:

«عبد الرزّاق قال عن معمّر عن قتادة في قوله ﴿مجمع البحرين﴾ قال: بَحر فارس وبحر الروم.» (عبدالرزاق صنعانی، تفسیر القرآن، ج2، ص405) ترجمه: عبدالرزاق الصنعانی از معمّر (ابن راشد) و او از قتاده (بن دعامه) دربارۀ این قول خداوند یعنی ﴿مجمع البحرین﴾ آورده است که گفت منظور، دریای فارس و دریای روم است.

قتاده بن دعامه (ولادت: 61 وفات: 118) از تابعین به شمار می‌آید و از مفسران مشهوری است که اقوال زیادی از او در کتب تفاسیر نقل شده است. جالب این که بسیاری از مفسران در تفسیر آیۀ ﴿مجمع البحرین﴾ از قول قتاده و نیز از قول حسن بصری (ولادت: 21 وفات: 110) دریای پارس و دریای روم ذکر کرده‌اند. این امر به معنی است که در زمان صدر اسلام که اغلب علوم به صورت شفاهی و سینه به سینه نقل می‌شد «بحر فارس» اصطلاحی شناخته شده در نزد اهل علم و ادب عربی بوده است، اگرچه نخستین تفاسیر مکتوب قرآن در اواخر قرن دوم و پس از آن به رشتۀ تحریر درآمدند و از «بحر فارس» به صورت مکتوب یاد کردند.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که «بحر فارس» از زمان صدر اسلام در نزد عرب به رسمیت شناخته شده بود و به تدریج از شکل شفاهی به منابع مکتوب عربی راه یافته و در سدۀ دوم هجری به صراحت تمام در این منابع به ثبت رسیده است.

منابع:

الخليل بن أحمد الفراهيدي، العين؛ تحقيق مهدي المخزومي وإبراهيم السامرّائي، چاپ دوم، قم: مؤسّسۀ دار الهجره، 1410، دورۀ 8 جلدی.

الصَّنْعَاني، عبد الرزاق بن همام، تفسير القرآن؛ تحقيق مصطفى مسلم محمّد، چاپ اول، الرياض: مكتبه الرشد، 1410، دورۀ 3 جلدی.