کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» یک اثر مهم در زبان فارسی میانه یا پهلوی است
کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» اثر برگزیده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، سوم اسفند ماه ۱۴۰۱ با حضور دکتر یدالله منصوری، نویسنده کتاب؛ دکتر احسان چنگیزی، دانشیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و دکتر زینب محمدابراهیمی، استادیار زبان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران نقد و بررسی شد.
در این نشست احسان چنگیزی گفت: دکتر یدالله منصوری از استادان صاحب نام زبان‌های ایرانی به ویژه زبان‌های دوره میانه و خصوصا زبان پهلوی است که آثار متعددی در این حوزه تالیف کرده است. کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» در پنج جلد تالیف شده که جلد پنجم این کتاب جایزه چهلمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را از آن خود کرده و این انتخاب سبب افتخار برای جامعه محققان زبان‌های ایرانی است.
وی افزود: سال‌هاست که جای خالی چنین کتابی در پژوهش‌های مرتبط با زبان‌های ایرانی احساس می‌شد. چند اثر، همانند واژه‌نامه بندهش یا فرهنگ کوچک زبان پهلوی اثر مکنزی قبل از این کتاب بر مبنای یک یا چند متن تالیف شده بود اما اغلب دانشجویان و پژوهشگران برای آموختن و پژوهش پارسی میانه با دشواری‌های بسیار روبه‌رو بودند و نیاز به فرهنگی که صورت درست آوانوشت را در آن پیدا کنند، وجود داشت.
دانشیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: آن دوران که هر شخصی خود به تنهایی فارسی میانه را به خط اصلی و به تنهایی مطالعه و آوانویسی کند و معناهای واژه‌ها را درک کند، گذشته است. امروزه محققان با کمترین کوشش و با وجود منابعی همچون «فرهنگ زبان پهلوی» معنی واژه‌ها را به آسانی درک می‌کنند. در واقع این کتاب این مشکل را برطرف کرده و حاصل زحمات و تلاش چندساله ایشان در پنج جلد به چاپ رسیده است.
او در ادامه عنوان کرد: کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» در ذیل هر مدخل، مثال‌هایی در جملات و بافت‌های مختلف ذکر کرده است. برخی واژه‌ها توضیحات ریشه‌شناختی دارد و علاوه بر آن هر مدخل به انگلیسی هم ترجمه شده است. واژه‌ها به ترتیب حروف الفبا آورده شده‌اند و در جلد پنجم نیز فهرست‌های متنوع تدارک دیده شده است.
احسان چنگیزی در پایان سخنان خود گفت: کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» را می‌توانیم یک اثر مهم در زبان‌های ایرانی خصوصا زبان فارسی میانه یا پهلوی به شمار آوریم. این کتاب علاوه بر زبانشناسان زبان‌های ایرانی برای پژوهشگرانی که در حوزه‌های اسطوره‌شناسی و تاریخ پژوهش می‌کنند، می‌تواند بسیار مفید و راهگشا باشد.
در ادامه این نشست زینب محمدابراهیمی با بیان اینکه سخت‌کوشی نویسنده کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» کاملا مشهود است، عنوان کرد: یدالله منصوری انسان سخت‌کوشی است و به لحاظ علمی وفاداری وی در تک‌تک مدخل‌هایی که از جاهای مختلف اخذ شده و در این کتاب آورده شده است، کاملا مشهود است و دیده می‌شود.
وی افزود: صبر و شکیبایی نویسنده کتاب یکی از ویژگی‌هایی بود که کمک کرد تا این اثر وزین به نگارش در بیاید که نه تنها برای زبانشناسان ایرانی بلکه برای همه زبان‌ها مفید و راهگشاست. از ویژگی‌های دیگر این فرهنگ، می‌توان به سه‌زبانه بودن آن اشاره کرد. کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» به سه زبان فارسی، انگلیسی و پهلوی تدوین شده است. این کتاب می‌تواند برای کسانی که به تمدن ایرانی علاقه‌مند هستند منبع بسیار خوبی باشد.
زینب محمدابراهیمی در پایان سخنان خود گفت: روند تغییر کلمه در این کتاب ملموس است. هر کتابی می‌تواند معایبی هم داشته باشد. سال‌ها به عنوان یک همکار شاهد تلاش نویسنده در نگارش این اثر بودم. کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» بسیار وزین است و می‌تواند به عنوان مرجع و منبعی مهم در آثار پژوهشی مورد استفاده قرار گیرد؛ اما اگر این اثر در یک جلد به طور خاص برای واژه‌های باستانی و مخاطبان عام ارائه شود نیز بسیار مفید خواهد بود.
در بخش دیگر این نشست یدالله منصوری، عنوان کرد: واژه‌نامه مکنزی در حدود چهارهزار مدخل یا واژه دارد، در حالی‌که کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» در پنج جلد حاوی ۲۵ هزار مدخل است که سال‌های بسیاری از عمرم را به خود اختصاص داده است.
وی افزود: بسیاری از دانشجویانی که پایان‌نامه می‌نوشتند، می‌پرسیدند به‌عنوان مثال فلان واژه خاص را باید کجا بیابیم، یا واژه‌ای را پیدا نمی‌کنیم؛ آنها با چنین مشکلاتی روبه‌رو بودند یا زمانی که خودم دانشجو بودم، کتاب مکنزی در دسترس ما نبود و باید از کتابدار خواهش می‌کردیم و کتاب را برای شب می‌گرفتیم و در روز به کتابخانه برمی‌گرداندیم. در آن زمان امکانات الکترونیکی هم وجود نداشت. دائم این پرسش را از خودم می‌پرسیدم چرا با داشتن استادان قدرتمند در حوزه زبان‌شناسی یک فرهنگ گره‌گشا نداریم.
منصوری با بیان اینکه زبان میانه (پهلوی) مادر زبان فارسی است، گفت: شناخت این زبان یک قدم ما را به عقب‌تر می‌برد و نباید به سادگی از این موضوع گذشت. زبان فارسی برای سه هزار سال آثار دارد؛ باید شناسنامه این سه هزار سال مشخص شود. از زمان فروپاشی هخامنشیان تا زمان ساسانیان ۱۲۰۰ سال طول کشید. خوشبختانه بیش از دو هزار صفحه متون پهلوی داریم که خوانش آن نیازمند یک فرهنگ بود تا مورد رجوع دانشمندان و علاقه‌مندان باشد.
او ضمن بیان اینکه کتاب ««فرهنگ زبان پهلوی» یک کار پژوهشی است و همت برای انجام چنین کاری سخت است عنوان کرد: این اثر را ۲۰ سال پیش به عنوان یکی از طر‌ح‌ها به فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیشنهاد کرده بودم. در حد توان به میدان آمدم و چنانکه در مقدمه کتاب ذکر شده است، کامل شدن این اثر حدود ۱۶ سال به طول انجامید. اغلب منابع مورد استفاده ما غربی است. ما که بزرگانی همچون علامه دهخدا و دکتر معین را داشتیم باید کاری درخور تولید کنیم تا با دیدن آن اثر بگویند این کار در ایران انجام گرفته است. به هر حال این اثر از انگیزه‌های جوانی من بود که به سرانجام رسید. به جوانان سفارش می‌کنم اگر حسی در وجودتان شما را به انجام کاری ترغیب می‌کند، حتما آن کار را به انجام برسانید.
نویسنده کتاب «فرهنگ زبان پهلوی» با اشاره به جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران مطرح کرد: بدون شک این جایزه انگیزه‌ای را در پژوهشگران برای خلق آثار جدید به وجود می‌آورد و آنها را ترغیب به پژوهش می‌کند. درواقع پژوهشگر با توجه به نیاز حوزه خود احساس می‌کند که باید کاری را به انجام برساند و منتظر جایزه نیست اما جایزه نشان می‌دهد که حاصل زحمات یک پژوهشگر دیده شده است و این برای کسانی که سال‌ها عمر خویش را برای به سرانجام رسانیدن کاری می‌گذارند، بسیار مهم است.
یدالله منصوری در پایان گفت: از مسئولان می‌خواهم تا پژوهشگران را دریابند. اگر تشویق‌هایی همچون جایزه کتاب سال نباشد، هیچ جوانی برای پژوهش ترغیب نمی‌شود. بهتر است زحمات پژوهشگران دیده شود.
منبع: روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران